જમીન એ ખેતીનો આધારસ્તંભ છે. સારી જમીન વગર સારી ખેતી શક્ય નથી. જો જમીનની ઉર્વરતા ઘટી જાય તો પાકનું ઉત્પાદન ઘટે છે અને ખેડૂતોની આવકમાં ઘટાડો થાય છે. આજે ઘણા ખેડૂતો રાસાયણિક ખાતરો અને દવાઓ પર આધારિત ખેતી કરતા થયા છે, જેના કારણે જમીનની કુદરતી તંદુરસ્તી નાશ પામે છે. પરંતુ કુદરતી રીતે જમીનની ગુણવત્તા સુધારવી શક્ય છે અને એ પણ ઓછી કિંમતમાં. ચાલો જોઈએ કે કેવી રીતે તમે જમીનની ફળદ્રુપતા કુદરતી રીતે વધારી શકો છો.
જમીનની કુદરતી ફળદ્રુપતા શું છે અને શા માટે જરૂરી છે?
જમીનનું સ્વાસ્થ્ય એટલે તેના પોષક તત્ત્વોની માત્રા, જીવોની ઉપસ્થિતિ (માયક્રોબ્સ), ઓર્ગેનિક મેટર અને પાણી ધારણ ક્ષમતા. કુદરતી ફળદ્રુપતા ધરાવતી જમીન પાક માટે યોગ્ય માહોલ આપે છે – જેનાથી પાંદડા લીલા, ફળ વધુ, અને ઉપજ સારી થાય છે. જો તમે લાંબાગાળાની ખેતી કરવા માંગો છો, તો તમારે તમારી જમીનની કાળજી લેવી જરૂરી છે.
શું કંપોસ્ટ બનાવવાથી જમીનની ગુણવત્તા સુધરે છે?
હા, સંપૂર્ણપણે! કંપોસ્ટ એટલે ઘરેલું અને ખેતીના કચરાનું કુદરતી પધ્ધતિથી વિલય થયેલું ખાતર. તેમાં રહેલા ઓર્ગેનિક પદાર્થો અને માઇક્રોબ્સ જમીનને જીવંત બનાવે છે. કંપોસ્ટ છોડના વિકાસ માટે જરૂરી પોષક તત્ત્વો ધરાવે છે અને જમીનની નમી જાળવે છે. તમે પાંદડા, ગોઠાણ, રસોઈનો કચરો વગેરેનો ઉપયોગ કરીને ઘરે કંપોસ્ટ બનાવી શકો છો.
લીલું ખાતર એટલે શું અને તે કેમ ઉપયોગી છે?
લીલું ખાતર (Green Manure) એ એવી પાક છે જેને ખેતી પહેલાં ઉગાડીને પછી જમીનમાં ફેરવી દેવાય છે. આ પાક જેમ કે સેનાઈ, દુન્ગર, મકાઈ અથવા મોઠી છોડ જમીનમાં નાઈટ્રોજન, કાર્બન અને અન્ય પોષક તત્ત્વો ઉમેરે છે. આ પધ્ધતિથી જમીનના માઇક્રોબિયલ એક્ટિવિટીમાં વધારો થાય છે અને જમીનનું ઢાંચાકીય માળખું સુધરે છે.
પશુપાલન ઉત્પાદન જેવી કે ગોબર અને ગૌમૂત્ર કેવી રીતે ઉપયોગી છે?
દેશી ગાયનું ગોબર અને ગૌમૂત્ર એ કુદરતી ખાતર છે. તમે ગોબરમાંથી વર્મી કમ્પોસ્ટ બનાવી શકો છો, જે વધુ શક્તિશાળી ઓર્ગેનિક ખાતર છે. ગૌમૂત્રમાં એવી એન્ટીબેક્ટેરિયલ ગુણવત્તા હોય છે જે જમીનમાં જીવાણુ સંખ્યાને સંતુલિત કરે છે. મોટાભાગના કૃષિવૈજ્ઞાનિક પણ માને છે કે દેશી પશુપાલન સાથે જોડાયેલી ખેતી વધુ નફાકારક અને લાંબાગાળાની રહે છે.
પાક ફેરફાર (Crop Rotation) અને તેનો લાભ શું છે?
એકજ પાક સતત ઉગાડવાથી જમીનમાં થોડા નિશ્ચિત પોષક તત્ત્વોની ઘટ આવે છે. પાક ફેરફાર એ એવી પધ્ધતિ છે જેમાં દરેક સિઝનમાં જુદા જુદા પ્રકારના પાક વાવવામાં આવે છે. ઉદાહરણ તરીકે, એક સિઝનમાં ધાન્ય અને બીજી સિઝનમાં દાળવર્ગीय પાક. આ પધ્ધતિ જમીનના પોષક તત્ત્વોને સંતુલિત રાખે છે અને રોગથી બચાવ કરે છે.
કુદરતી પદ્ધતિથી રાસાયણિક ખાતરોનો વિકલ્પ શું છે?
રાસાયણિક ખાતરોના વિકલ્પરૂપે તમે નીચેના કુદરતી પદાર્થોનો ઉપયોગ કરી શકો છો:
- જીવામૃત: ગૌમૂત્ર, ગોબર, ગુળ અને મટિનાં મિશ્રણથી બનેલું પ્રવાહી ખાતર
- અગ્નિાસ્ત્ર: જીવાત નિયંત્રણ માટે મીઠું, લીંબૂ રસ, ગૌમૂત્રમાંથી બનાવેલું દ્રાવક
- પંચગવ્ય: ગાયના પાંચ પદાર્થોથી બનેલું જીવનદાયી પદાર્થ
- હંસજલ: તનાવગ્રસ્ત પાક માટે પાક શક્તિ વધારતું દ્રાવક
આ તમામ પદાર્થ જમીનની ફળદ્રુપતા, માઇક્રોબિયલ જીવન અને પાકની રોગપ્રતિકારકતા વધારવામાં મદદરૂપ છે.
કઈ ભૂલો ખેડૂતો કરે છે જેના કારણે જમીન બગડે છે?
- વધુ રાસાયણિક ખાતરનો ઉપયોગ
- સતત એકજ પાક વાવવાનું
- ઓછી ઓર્ગેનિક મેટર ધરાવતી જમીન
- દુષિત પાણીનો ઉપયોગ
- ઓછી ચિંતનથી દવા અને વિઝારની છાંટણી
આ ભૂલો જમીનના જીવનચક્રને ખોરવી દે છે. આથી કુદરતી પદ્ધતિઓ તરફ વળવું અગત્યનું છે.
શું સરકાર જમીન સુધારણા માટે યોજના આપે છે?
હા, ખેડૂતો માટે ઘણા સરકારી પ્રોગ્રામ છે જેમ કે:
- મિશન ઓર્ગેનિક વેલ્યુ ચેન રં૫: ઓર્ગેનિક ખેતીને બઢાવ
- માત્ર ભૂમિ યોજના: માટીના ટેસ્ટ માટે સરકારની સહાય
- PM-KMY અને Soil Health Card: જમીનના ટેસ્ટ પર આધારિત સલાહ
- પશુપાલન યોજના: ગાય, ભેંસ ખરીદવા માટે સહાય
સ્થાનિક કૃષિ વિભાગ સાથે જોડાઈને તમે જમીન સુધારણાની માહિતી મેળવી શકો છો.
જમીનની તંદુરસ્તીથી કેવી રીતે લાંબાગાળાનો લાભ થાય છે?
જમીન તંદુરસ્ત હશે તો પાકની ગુણવત્તા અને ઉત્પાદન બંને ઊંચું રહેશે. તેની સાથે જમીનનું પાણી પકડવાનું ક્ષમતા વધશે, જેથી વરસાદી પાણી જાળવી શકાય છે. કુદરતી ખેતીની પદ્ધતિ તમારા ખર્ચ ઘટાડે છે અને આવકમાં વધારો કરે છે. આ રીતે ખેડૂતો આત્મનિર્ભર બની શકે છે અને કુદરતી વાતાવરણ પણ સંરક્ષિત રહે છે.
✅ ઉપસંહાર: શુ આપણે કુદરતની સાથે ચાલવું જોઇએ?
કુદરત સાથે ખેતી માત્ર પર્યાવરણ માટે નહીં, પરંતુ ખેડૂત માટે પણ શ્રેષ્ઠ વિકલ્પ છે. આજે જ્યારે જમીનનો સ્તર ઘટી રહ્યો છે, ત્યારે કુદરતી પદ્ધતિઓ દ્વારા તેને બચાવવી મહત્વપૂર્ણ છે. જો ખેડૂત Compost, Crop Rotation, Green Manure, Jeevamrut અને પશુપાલનના પદાર્થોને પોતાના ખેતરમાં લાગુ કરે, તો તેઓ જમીનની તંદુરસ્તી બનાવી રાખી શકે છે અને લાંબા ગાળે ધંધામાં સફળતા મેળવી શકે છે.
